Przejawy i uwarunkowania tożsamości negatywnej u młodzieży w okresie wczesnej adolescencji z lekką niepełnosprawnością intelektualną
Abstract
W artykule podjęto problem tożsamości negatywnej, wyrażającej się w zachowaniach ryzykownych u młodzieży w okresie wczesnej adolescencji. Tożsamość negatywna może mieć u dorastających charakter przejściowy, ale może też zostać utrwalona na skutek różnych czynników, co w dalszej perspektywie prowadzi do negacji norm kulturowych i prawnych oraz przyswajania kultury przestępczej. Kontekst teoretycznych rozważań stanowi koncepcja, socjalizacji w opracowaniu Klausa Hurelmana, ujęcie psychospołecznego rozwoju ego według Erica H. Eriksona, koncepcja społecznego środowiska rozwoju Urie Bronfenbrennera, a także rozważania na temat ponowoczesności Zygmunta Baumana i społeczeństwa ryzyka Urlicha Becka. Analiza i interpretacja wyników badań jakościowych pozwoliła potwierdzić występowanie zachowań trudnych u adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną oraz zidentyfikować cztery grupy czynników ryzyka tożsamości negatywnej: 1) dotyczących dysfunkcjonalności środowiska rodzinnego, (2) związanych ze szkołą oraz nieadekwatną ofertą edukacyjną, (3) odnoszących się do niepełnosprawności i reakcji na nią otoczenia społecznego, (4) uwzględniających przemiany społeczno-kulturowe.
References
[1] Ablewicz K., Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w pedagogice, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1994.
[2] Alfaro D.L.P., Ehlinger V., Spilka S., Ross J., Sentenac M., Godeau E., Alcohol, tobacco and cannabis use: do students with mild-intellectual disability mimic students in the general population?, “Research in Developmental Disabilities 2017, nr 63, s. 118-131, doi.org/10.1016/j.ridd.2016.10.009.
[3] Bartkowicz Z., Nieletni z obniżoną sprawnością z zakładzie poprawczym, Wydawnictwo Akademickie UMCS, Lublin 1983.
[4] Bauman Z., Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 2, s. 7-31.
[5] Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Sic, Kraków 2000.
[6] Bąbka J., Nowicka A., Edukacja inkluzyjna, aby nie była iluzją… „Niepełnosprawność. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 2019, nr 36, s.11-30.
[7] Beart S., Hardy G., Buchan L., How people with intellectual disabilities view their social identity: a review of the literature, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities”, 2005, nr 18, s. 47-56, doi:10.1111/j.1468-3148.2004.00218.x.
[8] Beck U., Społeczeństwo ryzyka: W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2002.
[9] Bouck E.C., The postschool outcomes of students with mild intellectual disability: does it get better with time? “Journal of Intellectual Research” 2014, nr 58, s. 534-548, doi: 10.1111/jir.12051.
[10] Bronfenbrenner U., The ecology of human development, Harvard University, Cambidge 1979.
[11] Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe, „Scholar”, Warszawa 2000.
[12] Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska B., Psychologia rozwoju człowieka, GWP, Sopot 2015.
[13] Carr A., O`Reilly G., Lifespan development and the family lifecycle, [w:] The handbook of intellectual disability and clinical psychology practice, A. Carr, Ch. Linehan, G. O`Reilly, P. Noonan Walsch, J. McEvoy (red.) (s. 50-91), Routledge-Taylor&Francis Group, London-New York 2010.
[14] Cooney G., Jahoda A., Gumley A., Knott F.J., Young people with intellectual disabilities attending mainstream and segregated schooling: perceived stigma, social comparison and future aspirations, “Journal of Intellectual Disability Research, 2006, nr 50, s. 432-444, doi:10.1111/j.1365-2788.2006.00789.x.
[15] Crocker A.G., Prokić A., Morin D., Reyes A., Intellectual disability and co-occurring mental health and physical disorders in aggressive behaviour, “Journal of Intellectual Disability Research” 2014, nr 58, s. 1032-1044, doi:10.1111/jir12080.
[16] Dekker M.C., Koot H.M., Ban dre Ende J., Verhulst F.C., Emotional and behavioral problems in children with and without intellectual disability, “Journal of Child Psychology and Psychiatry”, 2002, nr 43, s. 1087-1098, doi:10.1111/1469-7610.00235.
[17] Dickson K., Emerson E., Hatton Ch., Self-reported anti-social behavior:prevalence and risk factors amongst adolescents with and without intellectual disability, “Journal of Intellectual Disability Research” 2005, nr 49, s. 820-826, doi: 10.1111/j.1365-2788.2005.00727.x.
[18] Dorozenko K.P., Roberts L.D. &Bishop B., The identities and social roles of people with an intellectual disability: challenging dominant cultural worldviews values and mythologies, “Disability&Society”, 2015, nr 30, s. 1345-1364, doi:10.1080/09687599.2015.1093461.
Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum.: P. Hejmej, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2000.
[19] Erikson E.H., Tożsamość a cykl życia, tłum. M. Żywiecki, Poznań, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004.
[20] Gill M., Already doing it: intellectual disability and sexual agency, University of Minnesota Press, Minneapolis 2015.
[21] Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, GWP, Gdańsk 2005.
[22] Hall A.M., Theron L.C., Resilience processes suporting adolescents with Intellectual Disability: A multiple case study, “Intellectual and Developmental Disabilities” 2016, nr 54, s. 45-62.
[23] Hamachek D.E., Evaluating Self –concept and ego development within Erikson`s psychosocial framework: A formulation, “Journal of Counseling and Development” 1988, nr 66, s. 354-360, doi:10.1002/j.1556-6676.1988.tb00886.x.
[24] Hihara S., Sugimura K., Syed M., Forming a negative identity in contemporary society: shedding ligth on the most problematic identity resolution, “Identity: An International Journal of Theory and Research”, 2018, 18, s. 325-333, doi:10.1080/15283488.2018.1524329,
[25] Hihara S., Umemura T., Sugimura K., Considering the negatively formed identity: Relationships between negative identity and problematic psychosocial beliefs, “Journal of Adolescence”, 2019, nr 70, s. 24-32, doi:10.1016/j.adolescence.2018.11.002.
[26] Hurrelmann K. (1994), Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, tłum. M. Roguszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1994.
[27] Konopczyński M., Pedagogika resocjalizacyjna. W stronę działań kreujących, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014.
[28] Krause A., Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.
[29] Leśniak J.M., Uwarunkowania zachowania o charakterze niedostosowania społecznego młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Krakowska Akademia im. Frycza Modrzewskiego, Kraków 2019.
[30] Levy-Schiff R., Kedem P., & Sevillia Z., Ego identity in mentally retarded adolescents, “American Journal on Mental Reardation, 1990, nr 94, s. 541-549.
[31] Logeswaran S., Hollett M., Zala S., Richardson L., Scior K., How do people with intellectual disabilities construct their social identity? A review, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities” 2019, nr 32, s. 533-543, doi.org/10.1111/jar.12566.
[32] Maïano Ch., Coutu S., Morin A.J.S., Tracey D., Lepage G., Moullec G., Self-concept research with school-aged youth with intellectual disabilities: a systematic review, “Yournal of Applied Research in Intellectual Disabilities” 2018, nr 32, s. 238-255 , http:doi:10.1111/jar.12543.
[33] Malinowska S., Wybrane aspekty odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną, „Edukacja Humanistyczna” 2018, nr 1, s. 9-19.
[34] Marcia J.E., Development and validation of ego-identity status, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, nr 3, s. 551-558, doi: 10.37/h0023281.
[35] Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza “Impuls”, Kraków 2007.
[36] Mikrut A., Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną – uwarunkowania i przejawy, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002.
[37] Mościcka L., Przestępczość nieletnich. Podłoże, geneza, motywy, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
[38] Nagel J.E.L. van der, Kemna L., Didden H.C.M., Substance use among persons with mild intellectual disability: approaches to screening and interviewing “NADD Bulletin” 2013, nr 16, s. 87-92.
[39] Normand C.L., Sallafranque-St-Louis F., Cybervictimization of young people with an intellectual or developmental disability: risks specific to sexual solicitation, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 2016, nr 29, s. 99-110, http://doi:10.1111/jar.12163.
[40] Nowicka J., Tożsamość negatywna młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Jarosława Bąbki, Zielona Góra 2012.
[41] Oleszkowicz A., Senejko A., Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.
[42] Oleś P.K., Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wydawnictwo Naukowe, „Scholar”, Warszawa 2003.
[43] Olszewski S., Postrzeganie przestrzeni życiowej przez młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w kontekście zachowań agresywnych, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005.
[44] Orzóg K., Uwagi o języku współczesnej młodzieży – między kodem ograniczonym a kodem rozwiniętym, „Studia Językoznawcze” 2017, nr 8, s. 163-181, http://doi:10.15584/slowo2017.8.11.
[45] Pavlović M., Žunić-Pavlović V., Glumbić N., Relation between resilience and cigarette/alcohol use adolescents with mild intellectual disability, “Vojnosanit Pregl” 2019, nr 76 , s. 259-265, doi.org/102298/VSP170408086P.
[46] Pustkowiak L., Przestępczość osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim oraz ich terapia w zakładzie karnym, „Szkoła Specjalna” 2005, nr 1, s. 30-39.
[47] Rękosiewicz M., Identity development in people with mild intellectual disability: a short-term longitudinal study, “Current Psychology” 2018, nr 39, s. 1798-1807.
[48] Rękosiewicz M., Właściwości tożsamości młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, „Studia Psychologiczne” 2012, t. 50, z. 3, s. 49-62.
[49] Ritzer G., The globalization of nothing, Pine Forge Press, Thousand Oaks, California 2003.
[50] Shogren K.A., Lopez S.J., Wehmeyer M.L., Little T.D., Pressgrove C.L, The role of positive psychology constructs in predicting life satisfaction in adolescents with and without cognitive disabilities: and exploratory study, “The Journal of Positive Psychology” 2006, nr 1, s. 37-52, doi:10.1080/17439760500373174.
[51] Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
[52] Walkowiak A., Przejawy niedostosowania społecznego wśród adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną, Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Jarosława Bąbki, Zielona Góra 2012.
[53] Watermann A.S., Identity development from adolescence to adulthood: an extension of theory and review of research, “Developmental Psychology” 1882, nr 18, s. 341-358, doi: 10.1037/0012-1649.18.3.341.
[54] Wysocka E., Doświadczanie życia w młodości – problemy, kryzysy i strategie ich rozwiązywania. Próba opisu strukturalno-funkcjonalnego modelu życia preferowanego przez młodzież z perspektywy pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.
[55] Żywanowska A., Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Wielowymiarowość uwarunkowań, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.
Źródła internetowe
[1] Schijven E.P., Engels R.C.M.E., Kleinjan M., Poelen E.A.P., Evaluating a selective prevention program for substance use and comorbid behavioral problems in adolescents with mild to borderline intellectual disabilities: study protocol of a randomized controlled trial, “BMC Psychiatry” 2015, nr 15 [dostęp: 06 lutego 2021] http://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/articles/101186/s12888-015-0563-1, doi:101186/s12888-015-0563-1.
[2] Alfaro D.L.P., Ehlinger V., Spilka S., Ross J., Sentenac M., Godeau E., Alcohol, tobacco and cannabis use: do students with mild-intellectual disability mimic students in the general population?, “Research in Developmental Disabilities 2017, nr 63, s. 118-131, doi.org/10.1016/j.ridd.2016.10.009.
[3] Bartkowicz Z., Nieletni z obniżoną sprawnością z zakładzie poprawczym, Wydawnictwo Akademickie UMCS, Lublin 1983.
[4] Bauman Z., Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 2, s. 7-31.
[5] Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Sic, Kraków 2000.
[6] Bąbka J., Nowicka A., Edukacja inkluzyjna, aby nie była iluzją… „Niepełnosprawność. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 2019, nr 36, s.11-30.
[7] Beart S., Hardy G., Buchan L., How people with intellectual disabilities view their social identity: a review of the literature, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities”, 2005, nr 18, s. 47-56, doi:10.1111/j.1468-3148.2004.00218.x.
[8] Beck U., Społeczeństwo ryzyka: W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2002.
[9] Bouck E.C., The postschool outcomes of students with mild intellectual disability: does it get better with time? “Journal of Intellectual Research” 2014, nr 58, s. 534-548, doi: 10.1111/jir.12051.
[10] Bronfenbrenner U., The ecology of human development, Harvard University, Cambidge 1979.
[11] Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe, „Scholar”, Warszawa 2000.
[12] Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska B., Psychologia rozwoju człowieka, GWP, Sopot 2015.
[13] Carr A., O`Reilly G., Lifespan development and the family lifecycle, [w:] The handbook of intellectual disability and clinical psychology practice, A. Carr, Ch. Linehan, G. O`Reilly, P. Noonan Walsch, J. McEvoy (red.) (s. 50-91), Routledge-Taylor&Francis Group, London-New York 2010.
[14] Cooney G., Jahoda A., Gumley A., Knott F.J., Young people with intellectual disabilities attending mainstream and segregated schooling: perceived stigma, social comparison and future aspirations, “Journal of Intellectual Disability Research, 2006, nr 50, s. 432-444, doi:10.1111/j.1365-2788.2006.00789.x.
[15] Crocker A.G., Prokić A., Morin D., Reyes A., Intellectual disability and co-occurring mental health and physical disorders in aggressive behaviour, “Journal of Intellectual Disability Research” 2014, nr 58, s. 1032-1044, doi:10.1111/jir12080.
[16] Dekker M.C., Koot H.M., Ban dre Ende J., Verhulst F.C., Emotional and behavioral problems in children with and without intellectual disability, “Journal of Child Psychology and Psychiatry”, 2002, nr 43, s. 1087-1098, doi:10.1111/1469-7610.00235.
[17] Dickson K., Emerson E., Hatton Ch., Self-reported anti-social behavior:prevalence and risk factors amongst adolescents with and without intellectual disability, “Journal of Intellectual Disability Research” 2005, nr 49, s. 820-826, doi: 10.1111/j.1365-2788.2005.00727.x.
[18] Dorozenko K.P., Roberts L.D. &Bishop B., The identities and social roles of people with an intellectual disability: challenging dominant cultural worldviews values and mythologies, “Disability&Society”, 2015, nr 30, s. 1345-1364, doi:10.1080/09687599.2015.1093461.
Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum.: P. Hejmej, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2000.
[19] Erikson E.H., Tożsamość a cykl życia, tłum. M. Żywiecki, Poznań, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004.
[20] Gill M., Already doing it: intellectual disability and sexual agency, University of Minnesota Press, Minneapolis 2015.
[21] Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, GWP, Gdańsk 2005.
[22] Hall A.M., Theron L.C., Resilience processes suporting adolescents with Intellectual Disability: A multiple case study, “Intellectual and Developmental Disabilities” 2016, nr 54, s. 45-62.
[23] Hamachek D.E., Evaluating Self –concept and ego development within Erikson`s psychosocial framework: A formulation, “Journal of Counseling and Development” 1988, nr 66, s. 354-360, doi:10.1002/j.1556-6676.1988.tb00886.x.
[24] Hihara S., Sugimura K., Syed M., Forming a negative identity in contemporary society: shedding ligth on the most problematic identity resolution, “Identity: An International Journal of Theory and Research”, 2018, 18, s. 325-333, doi:10.1080/15283488.2018.1524329,
[25] Hihara S., Umemura T., Sugimura K., Considering the negatively formed identity: Relationships between negative identity and problematic psychosocial beliefs, “Journal of Adolescence”, 2019, nr 70, s. 24-32, doi:10.1016/j.adolescence.2018.11.002.
[26] Hurrelmann K. (1994), Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, tłum. M. Roguszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1994.
[27] Konopczyński M., Pedagogika resocjalizacyjna. W stronę działań kreujących, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014.
[28] Krause A., Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.
[29] Leśniak J.M., Uwarunkowania zachowania o charakterze niedostosowania społecznego młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Krakowska Akademia im. Frycza Modrzewskiego, Kraków 2019.
[30] Levy-Schiff R., Kedem P., & Sevillia Z., Ego identity in mentally retarded adolescents, “American Journal on Mental Reardation, 1990, nr 94, s. 541-549.
[31] Logeswaran S., Hollett M., Zala S., Richardson L., Scior K., How do people with intellectual disabilities construct their social identity? A review, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities” 2019, nr 32, s. 533-543, doi.org/10.1111/jar.12566.
[32] Maïano Ch., Coutu S., Morin A.J.S., Tracey D., Lepage G., Moullec G., Self-concept research with school-aged youth with intellectual disabilities: a systematic review, “Yournal of Applied Research in Intellectual Disabilities” 2018, nr 32, s. 238-255 , http:doi:10.1111/jar.12543.
[33] Malinowska S., Wybrane aspekty odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną, „Edukacja Humanistyczna” 2018, nr 1, s. 9-19.
[34] Marcia J.E., Development and validation of ego-identity status, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, nr 3, s. 551-558, doi: 10.37/h0023281.
[35] Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza “Impuls”, Kraków 2007.
[36] Mikrut A., Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną – uwarunkowania i przejawy, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002.
[37] Mościcka L., Przestępczość nieletnich. Podłoże, geneza, motywy, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
[38] Nagel J.E.L. van der, Kemna L., Didden H.C.M., Substance use among persons with mild intellectual disability: approaches to screening and interviewing “NADD Bulletin” 2013, nr 16, s. 87-92.
[39] Normand C.L., Sallafranque-St-Louis F., Cybervictimization of young people with an intellectual or developmental disability: risks specific to sexual solicitation, “Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 2016, nr 29, s. 99-110, http://doi:10.1111/jar.12163.
[40] Nowicka J., Tożsamość negatywna młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Jarosława Bąbki, Zielona Góra 2012.
[41] Oleszkowicz A., Senejko A., Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.
[42] Oleś P.K., Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wydawnictwo Naukowe, „Scholar”, Warszawa 2003.
[43] Olszewski S., Postrzeganie przestrzeni życiowej przez młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w kontekście zachowań agresywnych, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005.
[44] Orzóg K., Uwagi o języku współczesnej młodzieży – między kodem ograniczonym a kodem rozwiniętym, „Studia Językoznawcze” 2017, nr 8, s. 163-181, http://doi:10.15584/slowo2017.8.11.
[45] Pavlović M., Žunić-Pavlović V., Glumbić N., Relation between resilience and cigarette/alcohol use adolescents with mild intellectual disability, “Vojnosanit Pregl” 2019, nr 76 , s. 259-265, doi.org/102298/VSP170408086P.
[46] Pustkowiak L., Przestępczość osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim oraz ich terapia w zakładzie karnym, „Szkoła Specjalna” 2005, nr 1, s. 30-39.
[47] Rękosiewicz M., Identity development in people with mild intellectual disability: a short-term longitudinal study, “Current Psychology” 2018, nr 39, s. 1798-1807.
[48] Rękosiewicz M., Właściwości tożsamości młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, „Studia Psychologiczne” 2012, t. 50, z. 3, s. 49-62.
[49] Ritzer G., The globalization of nothing, Pine Forge Press, Thousand Oaks, California 2003.
[50] Shogren K.A., Lopez S.J., Wehmeyer M.L., Little T.D., Pressgrove C.L, The role of positive psychology constructs in predicting life satisfaction in adolescents with and without cognitive disabilities: and exploratory study, “The Journal of Positive Psychology” 2006, nr 1, s. 37-52, doi:10.1080/17439760500373174.
[51] Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
[52] Walkowiak A., Przejawy niedostosowania społecznego wśród adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną, Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Jarosława Bąbki, Zielona Góra 2012.
[53] Watermann A.S., Identity development from adolescence to adulthood: an extension of theory and review of research, “Developmental Psychology” 1882, nr 18, s. 341-358, doi: 10.1037/0012-1649.18.3.341.
[54] Wysocka E., Doświadczanie życia w młodości – problemy, kryzysy i strategie ich rozwiązywania. Próba opisu strukturalno-funkcjonalnego modelu życia preferowanego przez młodzież z perspektywy pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.
[55] Żywanowska A., Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Wielowymiarowość uwarunkowań, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.
Źródła internetowe
[1] Schijven E.P., Engels R.C.M.E., Kleinjan M., Poelen E.A.P., Evaluating a selective prevention program for substance use and comorbid behavioral problems in adolescents with mild to borderline intellectual disabilities: study protocol of a randomized controlled trial, “BMC Psychiatry” 2015, nr 15 [dostęp: 06 lutego 2021] http://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/articles/101186/s12888-015-0563-1, doi:101186/s12888-015-0563-1.
Bąbka, J. (2021). Przejawy i uwarunkowania tożsamości negatywnej u młodzieży w okresie wczesnej adolescencji z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Resocjalizacja Polska, (22), 409–427. https://doi.org/10.22432/rp.409
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Copyright Notice:
Articles are published in accordance with conditions identical to the Creative Commons Attribution 4.0 (also called as CC-BY) license conditions, available on http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ and this permission applies to any language version or any later version of the license as published by the Creative Commons organization.
Author retain the copyright to the article, while at the same time he/she transfers the article property rights to the Publisher free of charge (without territorial and time restrictions).
The online edition of the Polish Journal of Social Rehabilitation is published under Open Access, which means that users can read, download, copy, distribute, print, search, and link to the full texts of these articles - are provided with full unrestricted access.
The publisher does not charge for providing access to full versions of articles nor for their use as referred to in above.
